Bela Crkva

Gradić Bela Crkva je dobio ime po staroj beloj crkvici na koju su prvi doseljenici naišli, ali je zbog svoje neobične lepote prozvana "vojvođanskom Venecijom", jer kao mali raj odudara od ravnica i nepreglednih polja južnog Banata.

Bela Crkva (Weisskirchen, Fehertemplom, Biserica Alba) se prvi put pominje 1332. i 1355. godine u sastavu katoličke parohije, i onda joj se gubi trag sve do 1681. godine kada se ponovo pominje, nastanjena pravoslavnim, isključivo srpskim življem. Prvobitno naselje nastalo je u podnožju brega i, kako je vreme odmicalo, širilo se ka Neri, levoj pritoci Dunava, dugačkoj 124 kilometra. 

Posle Velike seobe Srba 1690. godine, a posebno posle zaključenja Požarevačkog mira 1718. godine i brojnijim naseljavanjem Nemaca, potom Rumuna, Mađara, Francuza, Italijana, Čeha, Slovaka i drugih evropskih naroda, Bela Crkva dobija na važnosti, posebno stvaranjem Vojne krajine, koja joj omogućava brz privredni i ekonomski razvoj. Multikulturalnost iz ovog perioda je i danas zastupljena u Beloj Crkvi.

Sadašnju Belu Crkvu je osnovao grof Claudius Florimund de Mercy 1717. godine. Radi sigurnosti od Turaka i njihove ponovne najezde, Austrija je formirala vojnu granicu, a 1774. godine formiran je vlaško-ilirski graničarski puk sa sedištem u Beloj Crkvi. U dva navrata je kratko bila pod turskom vlašću, kada je bila i razorena 1739. i 1788. godine, posle čega je brzo obnovljena.

Zbog sve uspešnijeg privrednog razvoja, od 1815. godine Bela Crkva je dobila status grada, a status slobodnog kraljevskog grada sa određenim privilegijama dobila je 8. juna 1871. godine, nakon ukidanja Vojne granice.

U Beloj Crkvi je 1876. godine bilo pet fabrika svile, uspešno su radile i fabrike cigle i crepa, konjaka i likera, parna strugara, fabrika prehrambenih proizvoda, kože, mlinska industrija, majdana za bagerovanje šljunka, tri fabrike sodne vode, štamparije i veštačko gradinarstvo. Razvijalo se cvećarstvo, a već 1931. godine u Beloj Crkvi je radilo 349 zanatskih udruženja, a bilo je i 392 radnje.

Multietičnost sredine, raznolikost religijske konfesionalnosti i kultura bili su pokretač razvoja Bele Crkve. Tome su doprineli povoljni klimatski uslovi, plodna zemlja, bogatsvo vodnim resursima i tadašnji povoljan geostrateški položaj.

Razvijaju se zanatstvo i trgovina, koja proizvedenu robu plasira širom monarhije. Na mnogim međunarodnim priredbama, za svoje proizvode dobijali su belocrkvanski proizvođači brojna priznanja. 

Razvijaju se saobraćajnice, drumske prema Vršcu, Pančevu, Temišvaru, Oravici, Moldavi, koristi se Dunav kod Stare Palanke kao plovni put. Na tlu današnje Srbije i Rumunije jedna od prvih pruga uzanog koloseka je izgrađena 1856. godine, a putanja joj je bila Oravica - Jasenovo - Crvena Crkva - Bela Crkva - Vračev Gaj - Sokolovac do Bazijaša, sela i manastira na obali Dunava, u vreme Vojne Granice, u Austrijskom carstvu. Prvobitno je bila namenjena za prevoz uglja do Dunava a za potrebe parobroda sa lopaticama. Ukupna dužina pruge, koja je prelazila u Srbiju iz Rumunije i vraćala se preko državne granice, bila je 63 kilometara.

Kao okružni kulturni centar, osniva škole, gradi gimnaziju 1875. godine, osniva prvi muzej u Vojvodini 1876. godine, stvara se belocrkvanska slikarska škola o kojoj se još vrše izučavanja, osnivaju pevačka društva, amaterska pozorišta, osnivaju biblioteke. Održavaju se karnevalske svečanosti i još mnoge druge aktivnosti.

Zidaju se brojne lepe zgrade koje su dale pečat svog vremena i danas čine građevinsku baštinu ovog grada.

Muzej je osnovan 1877. godine, kao gradski do 1941. godine, od strane grupe građana (Nemaca i Mađara) Bele Crkve u zgradi Magistrata, sa određenim istorijskim predmetima (numizmatičkim i arheološkim). Muzej je osnovao i njime rukovodio Feliks Mileker. Osnivač obnovljenog muzeja bio je profesor književnosti u Gimnaziji - Svetolik Subotić, a radio je u muzeju kao amater do 1977. godine. Od 1954. godine muzej je premešten na sadašnju lokaciju i dobija naziv Narodni. Zgrada je pod zaštitom države kao spomenik kulture od 1989. godine, kao jedna od najstarijih zgrada u centru Bele Crkve, jer je zidana početkom 19. veka. Muzej je kompleksnog karaktera i ima više postavki (arheološka, istorijska, etnološka, umetnička, prirodnjačka, numizmatička).

Državno istorijski arhiv je otpočeo sa radom arhiv dana 26.11.1956. godine. 1966. godine promenio je naziv u Istorijski arhiv u Beloj Crkvi. Ova građevina iz 1862. godine nastala je za potrebe gostionice, potom je služila kao hotel, a između dva svetska rata i kao starački dom. Od sredine prošlog veka u ovoj građevini se nalazi arhiv, čija količina arhivske građe iznosi 2.656 metara dužnih i obuhvata 603 arhivskih, ličnih i porodičnih fondova i zbirki od 1743. do 2002. godine.

Brojne religijske građevine krase opštinu Bela Crkva.

Hram je posvećen Svetim apostolima Petru i Pavlu. 1751. godine sagrađena ta prva crkva, mala Crkvica brvnara sa raznim pletivom i oblepljena blatom. Kako se srpski živalj širio došlo je do potrebe da se sagradi veći i lepši hram te su viđeni i ugledni srpski pravoslavni pojedinci skupili priloge za izgradnju hrama. Temelj hrama postavljen je na Vidovdan 28. juna 1774. Gradnja je trajala šest godina. Hram je osvećen 19. decembra 1780. godine od strane Episkopa vršačkog Vikentija (Popovića). Kada je novi hram sagrađen, stari je porušen i ikone iz tog hrama prenete su u novi. 

Rumunska pravoslavna crkva u Beloj Crkvi podignuta je i osveštana 9. jula 1872. godine. Na osnovu predloga Rumunske crkvene opštine, Magistrat je krajem 1868. godine odobrio građevinski plac za gradnju crkve. Sledeće godine Rumunska crkvena opština otkupila je gostionu „Turska glava” koju je preuredila za privremenu bogomolju. Gradnja rumunske crkva otpočela je 1871. godine i završena je naredne godine.

Rimokatolička crkva Svete Ane u Beloj Crkvi pripada Zrenjaninskoj biskupiji. Župa je osnovana 1723. godine, a prvo je kao filijala pripadala Palanci, od 1717. do 1723. godine. Crkva je o trošku države sagrađena 1739. godine, ali je izgorela 1788. godine, dabi bila popravljena o trošku župe. Kamen temeljac današnje crkve postavljen je 1805. godine i odmah sledeće godine nova zgrada je blagoslovljena. Svečana posveta bila je 1929. godine. Crkva je posvećena Svetoj Ani, majci Presvete Bogorodice.

Ruska pravoslavna crkva (Hram Svetog Jovana Bogoslova), podignuta početkom 1930-ih.

Međutim, posle 1919. godine, Bela Crkva gubi stratešku važnost. Nakon razgraničenja između Kraljevine SHS i Rumunije, Bela Crkva je ostala na samoj granici, mnogi putevi su bili zatvoreni, izgubila je svoja velika tržišta, naročito u Austriji. Počinje stagnacija uz kratke uspone, da bi u poslednjih 20 godina došlo do osetnog propadanja.

Dolaskom Rusa belogardejaca čitave ruske škole su prebačene na ova područja, posebno kadetski Ruski korpus (Kneza Konstantina Konstantinoviča) i tada je kulturni život dostigao nove visine. Onda je došao Drugi svetski rat i godine 1943. izvršena su masovna streljanja Srba, a po oslobođenju su je napustili skoro svi Nemci i starosedeoci. Nakon oslobođenja Bele Crkve 01.10.1944. grad se organizuje i počinju prve planske aktivnosti u razvoju grada

U oblasti poljoprivrede posle proizvodnje žitarica, poseban akcenat dat je vinogradarstvu i voćarstvu. Proizvode se kvalitetna vina koja stižu u razne evropske prestonice, gde osvajaju značajna priznanja, dok za voće na svim sajmovima obavezno uzima najviša priznanja.

Najznačajniji objekti nastali su krajem XVIII veka, a sagrađeni su u baroknom stilu. Od baroknih zgrada najznačajnije su rimokatolička i pravoslavna crkva, zgrada opštine, dom vojske, vatrogasni dom i ostale zgrade. Glavni ukras gradu daju objekti sazidani i rekonstruisani u stilu bečke secesije, tako da je Bela Crkva po tome karakteristična.

Davno je započet razvoj turizma, koji i dan danas traje. U letnjem periodu ima i na hiljade turista dnevno. Jezera predstavljaju najveće prirodno bogatstvo Bele Crkve sa stanovišta razvoja turizma.

U okolini Bele Crkve postoji šest većih i više manjih veštačkih jezera, nastalih ekcploatacijom šljunka, kristalno čista jezera, ukupne površina 150 hektara. Jezera su različite veličine i dubine, a iz najvećeg se još uvek vadi šljunak, tako da se njegova površina povećava. Jezera čine dobru osnovu za razvoj letnjeg kupališnog i sportsko-rekreativnog turizma, kao i sportskog ribolova. U samom gradu nalazi se „Gradsko jezero“ koje ima uređenu plažu, auto-kamp, restoran, bungalove... U blizini Vračev Gaja nalazi se „Vračevgajsko jezero“ koje je lepo uređeno i ima uređeno kamp-naselje, koje može da primi oko 200 turista. Osim toga, tu su Šaransko jezero, Šljunkara, Novo jezero i Malo jezero

Jezera se snabdevaju vodom iz arteških bunara i podzemnih izvora. Voda iz jezera služi za snabdevanje vodom i navodnjavanje poljoprivrednih površina. Jezera imaju šljunkovitu i peščanu obalu, što vodi daje prozirnu boju.
U dubinama Glavnog jezera, prema legendi, živi som kapitalac Besi, koji godinama izmiče i najiskusnijim ribolovcima. 

Jedna od atraktivnijih manifestacija koju Bela Crkva i dan-danas neguje je nadaleko poznati karneval cveća datira iz 1852. godine, tradicija stara150 godina, čiji su počeci vezani upravo za vreme nemačke dominacije. Osim karnevala cveća u Beloj Crkvi se organizuje još jedna kulturno-zabavno-sportska manifestacija, „Lov na Besija“ (lov na soma kapitalca). Ono što Bela Crkva ima kao svoju osobenost, osim  jezera, to su predivni parkovi, fasade urađene u baroknom stilu, specifična klima, a zbog blizine Karpata, to su atraktivne manifestacije, to su mažoretkinje. Pored Belocrkvansko karnevala, Bela Crkva je poznata i po Moto skupu, kada se na jednom mestu nađe i do 1000 motociklista iz cele Srbije, a uz njihove trke, tu su i rok koncerti, jedno bez drugog ne ide.

Gradski park je prava zelena oaza u samom centru Bele Crkve. U centru parka se nalazi paviljon za svečanosti i okupljanja koji podseća na prošla vremena. Prvi podaci o postojanju parka u Beloj Crkvi datiraju iz perioda posle 1840. godine. Godine 1912. podignut je današnji muzički paviljon. Godine 1913. podignuto je postrojenje sa bunarom i kućicom. Na kućici je uklesana geografska širina, dužina i nadmorska visina Bele Crkve. Gradski park u Beloj Crkvi je pravilnog geometrijskog oblika, čije se staze zvezdasto pružaju od dva centralna kružna platoa, u čijem je jednom centru postavljen Spomenik pobedi.

Bela Crkva ima i veličanstven vidikovac. Banat mnogi smatraju ravnim ali eto dokaza da nije tako.

Vidikovac „Tri krsta“ se nalazi iznad starog jezgra grada, sa jedinstvenim pogledom na Belu Crkvu i okolinu. 

Tri krsta - Kalvarija, kao versko mesto, stecište katoličke litije i obrednog hodočašća, prvi put se u Beloj Crkvi javlja 1797. godine, kada su postavljena tri drvena krsta. Nemački doseljenici su podigli 130 stepenika kao pomen na Hristovo stradanje na Golgoti i na vrhu tri krsta Srednji krst predstavljao je razapetog Isusa Hrista, a levi i desni dva osuđenika na smrt. Godine 1820. izvršena je prva obnova ovog mesta. 

U Beloj Crkvi je marta 1942. godine osnovana Nemačka 7. SS dobrovoljačka brdska divizija Princ Eugen, zloglasna po zlodelima nad srpskim narodom u Jugoslaviji. Tokom samog rata, nemački okupatori počinili su zločine nad srpskim narodom, posebno masovnim streljanjima širom Banata pa i u Beloj Crkvi. Godine 1943. izvršeno je masovno streljanje srpskog stanovništva.

Zbog toga, ovo nesto od 1943. godine dobija svetovni karakter i pretvara se u čistilište i mučilište, kada je ovde streljano 100 banatskih građana pa je podignut zid kao podsetnik na streljanja. Godine 2004. postavljena su tri nova krsta.

 Danas ima oko 300 stepenika, duž njih su table na kojima je opisana istorija Bele Crkve, dokumentovana slikama. Tako da je uz zastajkivanje i čitanje ovih korisnih i interesantnih tabli, penjanje do vrha manje naporno. Svaka čast za ideju!

Sa vidikovca vide se katolička, pravoslavna, ruska, rumunska crkva, obronci Кarpata u rumunskom Banatu, tok reke Nere, srpska sela sa druge strane Nere u Rumuniji, srpski srednjovekovni manastir Кusić i Dunav u daljini. Planinski vazduh koji dolazi sa obronaka Кarpata, prelep pogled i sećanje na masovno streljanje baš na tom mestu, stvara neka neka pomešana osećanja. Ali ono što se ne može osporiti jeste da ovo mesto svakako treba videti. 

Bela Crkva spada u red vojvođanskih gradova u kome je do današnjih dana sačuvan veliki broj objekata kulturno-istorijskih vrednosti. Treba li još nešto reći, osim - Šta čekate? Još niste krenuli do Bele Crkve?

Avgust 2023.