KIKINDA

 Na severoistoku Vojvodine, na gotovo samoj granici sa Rumunijom, nalazi se Kikinda koja je jedna od naših najvećih ravničarskih opština, smeštena u dolini Galacke. A koliko je ravna govori davnašnja izreka:

"Popneš se na ludaju i vidiš Kekendu". 

Tamo gde se danas nalazi bilo je smešteno dobro ugarskih kraljeva, poznato kao Nađ Kekenj.

Istorijsku prekretnicu predstavlja 1893. godina, kada je dobio status slobodnog kraljevskog grada. Sve do 1947. u zvaničnoj upotrebi je bilo ime Velika Kikinda, koje se prevodilo kao velika pustara, a zabeleženo je dva i po veka ranije.

Ljudi su se naseljavali i odlazili, bivali i nestajali, a sve u zavisnosti od mnogobrojnih i različitih istorijskih okolnosti. Da je ovde bilo života još u mlađem kamenom dobu, svedoči bogata kolekcija Narodnog muzeja, u kojem se nalazi jedan od najbolje očuvanih skeleta mamuta u Evropi, star oko 500.000 godina, visok 4,7 i sa kljovama od tri metra. Od 1996. godine, kada je pronađen u pogonu fabrike cigle i crepa "Toza Marković", budi interesovanje turista, a rođendan mamutice nazvane Kika se slavi svake druge subote u septembru u okviru "Mamutfesta". 

Tu je i najstariji park Blandaš iz 1896. godine, u blizini rečice Galacke, koji se nalazi pod okriljem pokrajinskog Zavoda za zaštitu prirode i predstavlja omiljeno mesto za odmor i rekreaciju. 

Atrakciju predstavljaju i sove ušare, koje naseljavaju krošnje drveća gradskog jezgra, o kojima su novinari BBC napravili dokumentarac, znatiželjni kako je moguće da pticama toliko prija buka i vreva. Domaći i svetski ornitolozi utvrdili su da se u Kikindi nalazi najgušća gnezduća populacija sova utina na svetu. U poslednjih dvadeset godina, na kikindski gradski trg svraćaju sove utine, a razlog njihovog dolaska potpuna je misterija. Od novembra do marta više stotina malih ušara, tj. sova utina boravi u Kikindi, što nije zabeleženo nigde u svetu. Sove nemaju zajednički život sa ljudima, te je facinantno da baš na gradskom Trgu imaju svoja gnezda i svake godine dolaze iz različitih krajeva sveta. Od novembra do marta ovde prezime. Pretpostavlja se, s obzirom na to da je ovde velika ravnica i da posle skidanje useva ostane i sitnih glodara, a i različitih žitarica na njivama, Kikinda odlično mesto na kojem one mogu da se hrane u toku zime.

Kikinđani se s pravom ponose arhitekturom grada, počev od centralnog trga, koji se nekada zvao po Franji Josifu, zatim po kralju Petru Prvom, Titu, dok je danas poznat kao Trg srpskih dobrovoljaca. Za godinu njegovog "rođenja" se uzima 1750, jer su tada pomoriški graničari, prvi doseljenici, zaboli zastavu na mestu gde se sada uzdiže hram Svetog Nikole. Velika pešačka zona sa bujnim zelenilom i prelepim cvetnim površinama, koja je centar dešavanja, okupljanja, pa i stecište varoških abrova, prvo je što ćete uočiti kada dođete u centar. Trgom dominira Kurija, nekada zgrada Magistrata, sedište Velikokikindskog distrikta, svedok nacionalne bune 1848, suđenja

Jovanu Popoviću i grupi mladih pesnika 1930, a danas sedište Narodnog muzeja, Istorijskog arhiva, Turističke organizacije opštine...Ovo je definitivno grad kulture, u kojem je najstarija ustanova tog tipa Srpska čitaonica iz 1845, danas Narodna biblioteka "Jovan Popović". U Kikindi je prva pozorišna predstava odigrana davne 1796. godine, a kafana "Kod zlatnog pluga" u Dositejevoj ulici u 19. veku služila je kao scena teatra. Gostionica "Nacional" je 1950. godine ustupila mesto Narodnom pozorištu, koje sada ima već lepu i bogatu tradiciju. Još pre nego što je nikla ova zgrada, 1947. je osnovan Festival profesionalnih pozorišta Vojvodine, najstariji ovog tipa u staroj Jugoslaviji, koji se svakog aprila održava u Kikindi. U junu, se održava sedmodnevni Međunarodni festival malih scena.

Kikinda jeste kulturna, ali pre svega važi za otvorenu varoš u kojoj su ljudi širokog srca i osmeha. 

Prostornu organizaciju Kikinda je dobila u drugoj polovini 18. veka. Prema važećem državnom urbanističkom planu za izgradnju novih naselja u Banatu, ulice su trasirane i ispresecane pod pravim uglom. Planom je predviđen i trg u centru naselja, sa crkvom, pijacom, gradskom kućom i drugim važnim objektima. 

Oni koji veruju u posebnost kikindskog mentaliteta, obično se pozovu i na jednu opomenu iz prošlosti, zbog koje su Kikinđani, navodno, složni. Na zgradi opštinskog tornja još stoji grb i natpis iz 1774. godine. Tada je, u samoj jednoj reči "Attendite" (Čuvajte se), dajući narodu Kikinde značajne povlastice, Marija Terezija opomenula na slogu i oprez. Ova deviza se i dalje, kažu, poštuje.

Od 1986. godine Kikinda je poznata po Danima ludaje, kada se, sredinom oktobra, bira najduža i najteža bundeva. Do sada je šampion u dužini bila tikva od 266 centimetra, a najteža je imala 288,3 kilograma.

Omiljena kikindska svečanost protiče u spremanju ukusnih jela, a drugog dana, u okviru "Banatskog fruštuka" žene se nadmeću u pripremi krompira u čakširama, čorbe i pekmeza od ludaje.

Suvača u Kikindi (da, ovaj grad ima i to) je od 1899.godine, kada je podignuta, služila za mlevenje žitarica, ali i bibera, paprike i cimeta. Kompleks se sastoji od pogonskog i mlinskog prostora, kao i mlinareve sobe sa kuhinjom i ostavom. Njegova osnova je kružnog oblika, sa krovom višestrane piramide prekrivene biber crepom. Brašno samleveno tradicionalnom tehnikom koristili su na dvorovima širom Evrope, a njegov kvalitet sačuvan je i danas.

U proseku za jedan sat rada moglo se samleti stotinak kilograma žitarica.

Suvača je suvi mlin na životinjski pogon. Suvače u Kikindi su građene pre vetrenjača, a najveći broj njih na ovom mestu je zabeležen 1847. godine i iznosio je 51. Pored kikindske, u svetu postoje još samo dve sačuvane suvače – u mađarskom mestu Sarvaš i u hrvatskom Otoku.

U Kikindu je 1899. godine u novoizgrađenu zgradu prenet stari mehanizam kupljen u Padeju. Do Drugog svetskog rata, Suvača je bila u vlasništvu lokalnih zadrugara, a kasnije je prodata Nemcu Gašparu Krimeru.

1945. godine biva nacionalizovana i tada prestaje sa radom.

Ovakvi mlinovi bili su poznati još u vreme starog Rima. Najstariji zapis o njihovom postojanju na tlu Vojvodine datira iz 1740. godine. Davne 1781. godine, u tadašnjoj Velikoj Kikindi bilo ih je 17, da bi 1800. bilo 32, a 1847. godine čak 51 suvača, od kojih su dve bile sa dvostrukim kolom.

Do sredine osamdesetih godina dvadesetog veka, u mlinarevom stanu živela je porodica koja je održavala ovaj objekat. Konzervatorski i restauratorski radovi izvršeni su 1990. godine.

2013. godine, objekat je saniran, zamenjen je crep na krovu i osposobljena je mlinareva soba. Kao etno-objekat narodne graditeljske baštine, Suvača je od neprocenjivog značaja za Kikindu i jedno od prepoznatljivih obeležja ovog grada.

Kikindsko selo Mokrin, svake godine na Uskrs, organizuje svetsko prvenstvo u tucanju farbanim jajima. Ovo naselje je proslavljeno i po Miroslavu Miki Antiću, koji je u njemu rođen,kao i Raša Popov, književnik,publicista, novinar.

Kikinda ima i manastir Svete Trojice relativno mlad manastir, sagrađen tek 1887. godine, koji je urađen u stilu baroka, a nalazi se u delu Kikinde pored takozvanog ” Melininog groba“. Posebno je zanimljivo da je manastir Svete Trojice prvenstveno bio crkva, da bi počeo da se naziva manastirom tek od 1903. godine. Od iste te godine ova Svetinja ima i svog duhovnika, koji ima čin monaha. Melanija Gajin, čije je udato prezime bilo Nikolić je dala novac da se sazida crkva Svete Trojice u Kikindi. U glavnoj manastirskoj crkvi je sahranjena i Melanija i njeni rođaci. Istorija manastira beleži i da je Melanija tada poklonila tri stotine jutara zemlje tadašnjoj crkvi, a kasnije manastiru Svete Trojice, ali je ta zemlja nažalost nezakonito prisvojena od tadašnje države, odnosno nacionalizovana u periodu nakon Drugog svetskog rata. Crkva se nalazi odmah uz groblje u Kikindi.

U doba kada je sazidana ova Svetinja, Kikinda bila prilično velika varoš, a istorija pokazuje da je čak u Kikindi u to doba živelo tek nešto malo manje ljudi nego u tadašnjem Beogradu, pa je sasvim jasno zbog čega je ova neobična žena bila itekako vredna pažnje, kao i njeno delo. Pored toga što je crkvi, a potom manastiru, ostavila pomenutih tri

stotine jutara zemlje, Mela kako su je od milošte zvali je na poklon ostavila i salaš i kuću.

Temelji manastira su osvećeni 1885. godine. Istorija manastira beleži da je Đorđe Branković, koji je tada bio episkop temišvarsko – banatski osveštao temelje, dok je završno osvećenje ove Svetinje izvršeno 24. maja 1887. godine i to na praznik posvećen Svetom Kirilu i Metodiju. U zanimljivosti spada i podatak da je u periodu od 1921. do 1932. godine upravo ovaj manastir, odnosno grad Kikinda bio sedište doktora Georgija Letića, koji je zapravo bio na poziciji velikokikindski – velikobečkerečki – aradsko – velikosemluški vladika.

Odmah po nastanku, manastir Svete Trojice u Kikindi je bio muški, a kasnije je Ukazom tadašnjeg vladike Save Vukovića, 1980. godine manastir je postao ženski i o njemu danas brinu monahinje.

U skladu sa potrebama izgrađen je internat za srednjoškolce. Danas se u prostorijama u kojima se nekada nalazio taj internat nalazi kikindska osnovna škola ” Đura Jakšić “.

Centar Kikinde je prostorno kulturno-istorijska celina koja je nastala u periodu između 1750. i 1754. godine. U njoj se nalaze objekti koji su građeni od osnivanja Kikinde do danas. Unutar ove celine nalaze se dva utvrđena nepokretna kulturna dobra - Crkva svetog Nikolaja sagrađena 1769. i Zgrada Velikokikindskog Dištrikta (nastala oko 1839). Tu su još dve crkve, Rimokatolička crkva (1808), koja se takođe nalazi na gradskom trgu i Reformatorska crkva (1908) u Dositejevoj ulici. Zgrada koja je danas sedište Opštine Kikinda sagrađena je 1891. godine. Od obrazovnih ustanova, unutar granica celine nalaze se zgrada Gimnazije (1900) i zgrada u kojoj je danas Osnovna škola „Feješ Klara“. Zgrade Narodnog pozorišta (1900) i Narodne biblioteke, svedoci su bogate kulturne istorije grada Kikinde. Tu se nalazi i nekoliko objekata, arhitektonskih bisera ove celine: Budišinova i Lepedatova palata, Aldan-Putnikova i Varađaninova vila i druge.

Zgrada srpskog Privilegovanog velikokikindskog Dištrikta – Kurija, je podignuta između 1836–39. godine za potrebe administrativnih i upravnih službi. Zgrada je svojevremeno bila sedište opštinskog suda i zatvora, a danas se u ovoj zgradi nalaze Narodni muzej i Istorijski arhiv.

Zgrada u kojoj se nalazi Kikindsko narodno pozorište sagrađena je 1893. godine. Nekada se u ovoj zgradi nalazio restoran Nacional. „Velikokikindska Gimnazija“ je osnovana 1858. godine kao„realka“ sa četiri razreda, smeštena u zgradi Kurije (danas zgrada Narodnog muzeja i Arhiva Kikinde), a nju su do Prvog svetskog rata, pohađali uglavnom učenici nemačke i mađarske nacionalnosti. Tokom Prvog svetskog rata, škola je služila kao vojna bolnica. Nakon rata, Gimnaziju pohađaju uglavnom učenici srpske nacionalnosti. Između dva svetska rata, Gimnazija je uživala veliki ugled. Tome su doprineli i kvalitetni profesori i uspešni učenici. Ime pesnika Dušana Vasiljeva, Gimnazija je ponela vek nakon osnivanja, 1959. godine. Sledi period uspona Gimanzije, koji traje sve do 1974. godine kada su osnovani Centri za obrazovanje (tkz. „Šuvarke“, po tadašnjem ministru prosvete SFRJ Stipi Šuvaru, koji je inicirao reformu školstva). Narednih 16 godina, Gimnazija nije upisivala nove generacije učenika. Školske 1990/91. obnavlja se rad Gimnazije.

Poznati učenici Gimnazije:

 Dušan Vasiljev

Miroslav Antić

Jovan Popović

Vesna Čipčić

Jovan Ćirilov

Milivoj Jugin

Zdravko Mandić

Ranko Žeravica

Radivoj Lazić

Kosta Sivčev

Vasa Stajić

Jovan Zivlak

Đoko Stojičić.

Naziv Kikinda prvi put je zabeležen početkom 15. veka i to u obliku Kökényd, a najverovatnije je označavao, zajedno sa nazivom Ecehida, ime više manjih naselja, odnosno dobara ugarskih, a zatim i srpskih despota. Današnji naziv grada javlja se prvi put na geografskoj karti 1718. godine kao Gross Kikinda i tada ne obeležava naselje , već nenaseljen prostor-pustaru. Inače, pridev Gross, Nagy ili Velika u nemačkoj, mađarskoj, odnosno srpskoj varijanti, bio je u zvaničnoj upotrebi u imenu grada sve do kraja 1947. godine. Etimološko poreklo imena Kikinde nije u potpunosti razjašnjeno. Najčešće se objašnjava mađarskim nazivom korovske biljke kökény (trnjina) i starim slovenskim, odnosno praslovenskim korenom kik (glava). Prvi naseljenici bili su Srbi, austrijski graničari koji su štitili granicu od Turaka na Morišu i na Tisi i koji su, nakon Požarevačkog mira sklopljenog izmedu Austrije i Turske, kada Turci gube Banat, praktično ostali bez svog osnovnog zanimanja. Novoosnovano naselje brzo se organizovalo, a bivši graničari privikli na nov, ratarski način života. Koju deceniju kasnije, pored Srba, naseljavaju se i Nemci, Mađari, Jevreji...

Dvadesetak godina nakon osnivanja naselja, 12. novembra 1774. godine, austrijska carica Marija Terezija posebnom privilegijom formira Velikokikindski privilegovani dištrikt (okrug), kao specifičnu feudalnu upravnu jedinicu sa sedištem u Kikindi. U sastavu dištrikta, pored Kikinde, bilo je još devet naselja srpskih graničara u severnom i srednjem Banatu: Srpski Krstur, Jozefovo (deo današnjeg Novog Kneževca) , Mokrin, Karlovo (deo današnjeg Novog Miloševa), Bašaid, Vranjevo (deo današnjeg Novog Bečeja), Melenci, Kumane i Taraš. Stanovnici ovih mesta imali su za to vreme, značajne ekonomske, pa i političke povlastice u okviru austrijske monarhije. Dištrikt , je funkcionisao, istina sa prekidima, sve do 1876. godine, kada se ukida, a Kikinda organizaciono i upravno pripada novoosnovanoj Torontalskoj županiji čije je sedište bilo u Bečkereku (Zrenjaninu) i koja je obuhvatala gotovo čitav Banat (srpski, mađarski i rumunski). Zanimljiv je podatak da je krajem 19. veka Kikinda bila najnaseljenije mesto Torontalske županije, imala je oko 22.000 stanovnika.

Prelepa Kiknda je grad bez reke, ali ima mnogo zelenila, a ima i jezero kao zamena za reku. Nedaleko od jezera postoji izvor termalne vode.

Vodena površina u Кikindi poznata pod imenom „Štefančevabara“ ili „Staro jezero“ ukupne je površine oko 5,1 hektara, udaljena od samog centra grada svega 500 m. To je ostatak nekadašnje rečice Galacke koja je, kao ogranak reke Moriš, proticala kroz Кikindu. Posle velikih poplava Banata u 19. veku, kada je, gradnjom nasipa, počela zaštita ovog područja od poplava, Galacka je odsečena od Moriša i dotok vode je postepeno prestao. Njenim koritom danas prolazi glavni kolektor gradske atmosferske kanalizacije koji se, kao otvoreni kanal uliva u veštački vodotok –Кikindski kanal (deo hidrosistema DTD). Šezdesetih godina 20. veka, „Štefančeva bara“ je uređena kao gradsko kupalište. To je prostor koji su Кikinđani voleli i rado su boravili u njemu. Problemi sa dotokom tekuće vode bili su sve prisutniji. Sportska dvorana izgrađena 1978. godine sa zatvorenim i otvorenim plivačkim bazenima preuzela je funkciju Starog jezera iako je atraktivnost prirodnog prostora jezera bila veća od prostora zagrađenih plivačkih bazena. Nakon decenijske zapuštenosti, pre par godina započela je revitalizacija ovog prostora. Atraktivno je i zdravo mesto za odmor, rekreaciju i uživanje. 

Kompanija “TOZA MARKOVIĆ” d.o.o. Kikinda je najveći i najstariji proizvođač građevinskog materijala od pečene gline u Srbiji, a istovremeno i najveća ciglarska kompanija u jugoistočnoj Evropi. Firmu je osnovao Mihael Bohn 1866. godine, rodonačelnik ciglarstva i creparstva na ovim prostorima, zbog čega za Kikindu i kažu da je PRESTONICA CREPA I KERAMIKE, odnosno centar ciglarske industrije u Srbiji. Kompanija “TOZA MARKOVIĆ” egzistirala je i uspešno poslovala u više zemalja i državnih sistema, deleći put Vojvodine i grada Kikinde, bivajući u sastavu: Ugarske; Austro-Ugarske; Kraljevine Srbije; Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca; Kraljevine Jugoslavije; Nemačkog Banata; Federativne Narodne Republike Jugoslavije; Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije; Savezne Republike Jugoslavije.

Preduzeće je vremenom menjalo ime :

“Braća Bohn” do 1944 godine;

Industrija cigle i crepa “Toza Marković” do 1959 godine;

Industrija građevinskog materijala “Toza Marković” do 1993 godine;

Deoničarsko društvo “Toza Marković” do 1998 godine;

Akcionarsko društvo “Toza Marković” od jula 1998.,

Vlasnička transformacija (privatizacija), ostvarena je 2006. godine po važećem zakonu.

“Toza Marković” d.o.o. od avgusta 2016 do danas.

Jedan od simbola Kikinde po čemu je ova varoš poznata i van granica Srbije je neobična Ulica generala Drapšina, pravi zeleni tunel i oaza prirode u urbanom jezgru grada. Duga je oko dva kilometra, a prema oceni svetskog sajta „Arhitektura i dizajn“, ovu ulicu svrstava među najlepše na svetu.

Kikinda ima i Plavu Banju, jedno od nekada najpopularnijih kupališta u Sevrenobanatskom okrugu. Iako odavno nema izgled od pre 18 godina, nekadašnji glinokop kompanije "Toza Marković" ponovo je postao mesto za uživanje mnogobrojnim Kikinđanima.

"Kikindsko more" kako u šali nazivaju Plavu Banju nekada je bilo najposećenije kupalište, nadaleko poznato i van granica Srbije najviše po izuzetno dobro uređenoj infrastrukturi gde su se organizovali brojni koncerti i moto susreti. Zbog slatinastog zemljišta na dnu, voda kikindskog kupališta podseća na morsku, pa je otud i dobila naziv Plava banja. Njen specifični sastav najviše prija starijim građanima. Međutim, puštena da propada, sada je neprepoznatljiva, ni nalik nekadašnjoj popularnoj Plavoj Banji. Ko zna, možda će joj vratiti stari sjaj, nadamo se.

Ima Kikinda još mnogo toga lepoga, ali izlet od jednog dana isuviše je malo da bi se sve lepo obišlo. Ovaj prelepi zeleni grad stvarno ima razloga da bude ponosan.

16.10.2022.