Arača

Na potezu koji Melenčani zovu "sedmiter", jer odatle "počinju putevi prema atarima sedam banatskih sela", osam kilometara južno od Miloševa, prema Novom Bečeju, u Vojvodini, stoji Arača. Ostaci crkve nalaze se među njivama i nisu lako dostupni. Ni za arheološka iskopavanja, niti za posete turista i hodočasnika, posebno ne za velike grupe ljudi, jer probijati se kroz njive, atarskim putem nije klasičan turistički doživljaj i zahteva strpljenje. Ipak, kada se stigne do samog lokaliteta, unutar sačuvanih zidova, sa pogledom na nebo jer svoda nema, osećaj je neverovatan. Arača, je mnogo toga, ali za početak da kažemo da su to ostaci srednjovekovne romaničke crkve. Materijalni dokazi do sada prikupljeni pokazuju da je Arača bilo naselje i da je tokom vekova ovde živelo različito stanovništvo. U njenom okruženju arheolozi su pronašli praistorijska naselja koja traju od doba starčevačke keramike (5.500 godina pre nove ere). Zemlja Arače pružala je utočište ljudima 7,5 hiljada godina, jer je dovoljno uzdignuta (82 metra nadmorske visine) da je nisu mogle poplaviti vode Tise u redovnim izlivanjima, a bila je okružena vodom - štitio ju je Tiski rukavac Mali Begej, močvare Veliko Kopovo, Slano Kopovo i Bikoš i rečica Crna Bara, obezbeđujući joj istovremeno i vodene puteve. A uskom zemljanom gredom (prema Novom Bečeju) imala je i suvozemni put do Tise. Arheološka ispitivanja sa sondama, pokazuju da je na mestu benediktinske opatije prethodno bilo neko starije crkveno zdanje, manja parohijska crkva iz 11. veka. To potvrđuje i kamena ploča koju je 1897. godine otkopao dr Peter Gerece, a danas se čuva u peštanskom Nacionalnom muzeju. Njena grubo klesana reljefna kompozicija verovatno pripada XI veku i odnosi se na osnivanje prvobitne crkve. U gornjem delu ploče je muškarac s bradom u odeći sveštenika, desnom rukom blagosilja na način istočne crkve, a levom rukom drži svitak ili knjigu. Ispod biste sveštenika su uklesane dve glave (oštećene) ktitora crkve, koja je takođe prikazana na drugoj (levoj) strani ploče. Ploča još sadrži figuru osedlanog konja sa sokolom, što govori da su ktitori crkve bili plemenske starešine. Pored glave sveštenika i ktitora, urezan je tekst na latinskom, koji je veoma oštećen. Istraživači su ga različito čitali, ali se slažu da je pored glave sveštenika tekst molitve.

S obzirom da je tekst urezan nevešto i veoma nepregledno za čitanje, ima mišljenja da je latinski tekst uklesan naknadno, a ne u vreme nastanka ploče i crkve. Zadnja strana kamene ploče iz Arače je izlizana, jer je kasnije bila okrenuta na gore, služeći kao pod u dvorištu manastira. 

Romanička bazilika podignuta je oko 1230. godine, a nakon stradanja, obnovljena je zalaganjem kraljice Jelisavete Anžujske 1370. kada je uz apsidu dozidan gotički toranj.

Severno, uz zidove bazilike krajem 15. veka sagrađen je manastir, a srednjovekovno naselјe, manje istraženo, formiralo se u okolini. Lokalitet je bogat, nađeni su ostaci palata, kuća, utvrđenja, gradska vrata i još nekih crkava. Od početka XVIII veka po odlasku Turaka iz Banata, ostala je u ruševinama. O želji graditelja da to bude jedno prelepo zdanje, svedoče korišćeni materijal: tesani kamen, mermer, tesanik i opeka. Bogat arhitektonski ukras na fasadama sačuvan je u delovima gde su predstavljene razne figure i biljni motivimi. Novija arheološka istraživanja potvrđuju da su uz crkvu sa severne strane postojali konaci i mnogobrojni grobovi. 

Služila je, povremeno i katoličkoj i pravoslavnoj veri, prepravljana je i u odbrambenu tvrđavu. U Banatu nije bilo mnogo mira ni kada su Turke početkom 18. veka pobedili Austrijanci. Austrijski grof Klaudijus Florimund Mersi postao je 1718. godine general-zapovednik banatske provincije. Naselje oko Arače svedočilo je ekonomskom i privrednom prosperitetu, ali je narod plaćao ceh u vidu ogromnog poreza i kuluka. Zbog teških uslova za život, čitava sela su napuštena, jer je narod bežao od teškog kuluka i poreza. Pljačkana je i posle toga: okolno stanovništvo razvlačilo je njene kamene delove i opeku, a svuda oko Arače vidljive su rupe koje su ostavljali tragači za zakopanim blagom. Njega je, kako legenda kaže, još u 5. veku sakrio zloglasni vladar Huna, Atila Bič božji. Ne zna se da li je iko našao blago, ali je ovo ostala jedna od najpoznatijih legendi o Arači. O drugoj se počelo pripovedati šest vekova kasnije, dok su ovim delom Banata još besneli krstaški ratovi. U to vreme je uzvišicu nadomak Novog Miloševa posećivao i engleski kralj Ričard I Lavlje Srce, koji se po povratku iz krstaških pohoda lečio lekovitim blatom. Rušili su je i vetrovi: zabeleženo je da je jaka oluja 13. decembra 1863. srušila neke njene zidove i gornji deo gotičkog tornja.

O ovom kulturnom dobru od izuzetnog značaja poslednje oko dve decenije brinu dve države, Mađarska i Srbija, s obzirom da se na lokalitetu Arače prepliće istorija dva naroda. Ova crkva stara je oko 800 godina i predstavlja spomenik evropske prošlosti ovog prostora. Oko crkve su na 70 hektara različiti slojevi ostataka naselja, a njihovo otkrivanje i dostupnost javnosti od velikog je kulturnog, turističkog i privrednog značaja za ovaj region. Zavod za zaštitu spomenika kulture Vojvodine stavio je ostatke ove crkve 1948. godine pod zaštitu države, kao kulturno dobro od izuzetnog značaja, jer predstavlja kulturno istorijski spomenik prvog reda - jedini te važnosti iz srednjeg veka sa ovog područja.

 Danas oko zidova koje je gradila i rušila zamršena banatska istorija, ostala su samo polja suncokreta i kukukuruza. Ka njima se sredinom juna svake godine zaputi i neobična grupa izletnika: iz obližnje opštine Novi Bečej, u okviru „srednjovekovnog festivala Arača“, okupi se stotinak vitezova i princeza. U njih se prerušavaju članovi društva za zaštitu starih običaja i kultura, sa željom da Arača ponovo oživi i kao jedinstvena turistička akrakcija.

13.08.2023.